Η ελιά είναι ξηροφυτικό φυτό, ανθεκτικό στην υδατική καταπόνηση. Η αντοχή στην έλλειψη νερού οφείλεται σε ανατομικά χαρακτηριστικά και φυσιολογικούς μηχανισμούς που του επιτρέπουν να λειτουργεί και σε ακραίες συνθήκες υδατικής καταπόνησης. Καλλιεργείται στη Μεσόγειο σε περιοχές με ετήσια βροχόπτωση από 200-1000 mm, αλλά για καλή ανάπτυξη και υψηλή παραγωγή απαιτείται βροχόπτωση πάνω από 500-600 mm.
Η άρδευση είναι αναγκαία όταν η κατανομή των βροχοπτώσεων δεν είναι ομοιόμορφη κατά την διάρκεια του έτους και σε πολλές περιπτώσεις έχομε παρατεταμένη ξηρασία κατά τους θερινούς μήνες με έντονη εξάτμιση και διαπνοή από το φυτό, σε ελαιώνες με ετήσια βροχόπτωση κάτω από 400 mm, σε νέους εντατικούς (25-40 φυτά/στρέμμα) και υπερ-εντατικούς (100-180 φυτά/στρέμμα) ελαιώνες και σε φτωχά εδάφη με μικρή υδατοϊκανότητα.
Η ελιά θεωρείται ευαίσθητη στην υπερβολική υγρασία του εδάφους. Η υπερβολική άρδευση ή βροχόπτωση οδηγεί σε κορεσμό του εδάφους με αποτέλεσμα την έλλειψη Ο2 στο έδαφος. Η έλλειψη Ο2 μπορεί να προκαλέσει αλλαγή στον μεταβολισμό των ριζών και να παρεμποδίσει την απορρόφηση νερού και θρεπτικών στοιχείων. Τα ελαιόδενδρα που αναπτύσσονται κάτω από αυτές τις συνθήκες γίνονται μικρά, με πολυάριθμους λεπτούς κλαδίσκους, μικρά και κιτρινοπράσινα φύλλα, μικρή απόδοση και πρόωρη ωρίμανση των καρπών.
Κρίσιμα στάδια για το νερό
Από τα φαινολογικά στάδια ανάπτυξης και παραγωγής της ελιάς οι κρίσιμες περίοδοι όσο αφορά τις ανάγκες σε νερό είναι α) η περίοδος διαφοροποίησης των οφθαλμών και ανάπτυξης των ανθέων (Ιανουάριος-μέσα Μαρτίου), β) η περίοδος άνθησης και καρπόδεσης (μέσα Απριλίου-μέσα Ιουνίου) και γ) η περίοδος ταχείας αύξησης του καρπού (Αύγουστος–Σεπτέμβριος).
Οι δύο πρώτες περίοδοι για τις συνθήκες της Ελλάδας καλύπτονται από τις βροχές του χειμώνα και της άνοιξης. Όταν οι βροχές του χειμώνα είναι περιορισμένες η άρδευση είναι αναγκαία και πριν την έναρξη της άνθησης (Απρίλιος–μέσα Μαΐου), για να εξασφαλιστεί επαρκής υγρασία κατά την άνθηση. Η τρίτη φάση μετά την σκλήρυνση του πυρήνα μέχρι τέλος ταχείας αύξησης του καρπού (μέσα Αυγούστου μέχρι Σεπτέμβριο), εξυπηρετείται στις περισσότερες περιοχές της χώρας αναγκαστικά με άρδευση.
Επιπτώσεις της άρδευσης στην ελιά
Η άρδευση επηρεάζει σημαντικά την ανάπτυξη και παραγωγή της ελιάς. Η επαρκής υγρασία στο έδαφος αυξάνει το μήκος της ρίζας, την πυκνότητα και τον όγκο του ριζικού συστήματος, ευνοεί την ανάπτυξή του στην επιφάνεια του εδάφους και μειώνει το ποσοστό των προϊόντων φωτοσύνθεσης προς τη ρίζα. Η ελιά εμφανίζει δύο φάσεις ανάπτυξης ετήσιας βλάστησης, μία έντονη κατά την άνοιξη μέχρι την αρχή του καλοκαιριού, όπου γίνεται και η διαμόρφωση των ανθικών καταβολών, και μια λιγότερο δυναμική φάση κατά το φθινόπωρο. Η εξασφάλιση επαρκούς εδαφικής υγρασίας κατά τις φάσεις αυτές επηρεάζει ευνοϊκά την ανάπτυξη αυξάνοντας το συνολικό μήκος της ετήσιας βλάστησης, τη φυλλική επιφάνεια και τον αριθμό των φύλλων.
Ανεπάρκεια υγρασίας την άνοιξη (Μάρτιος–Μάϊος) μειώνει την βλάστηση, με αποτέλεσμα την μείωση της παραγωγής του ιδίου αλλά και του επόμενου πιθανώς έτους. Επαρκής υγρασία την περίοδο βλάστησης (Μάρτιος–Ιούνιος και Σεπτέμβριος-Οκτώβριος) τείνει να μειώσει την παρενιαυτοφορία (τουλάχιστον σε μερικές ποικιλίες).
Η άρδευση αυξάνει την παραγωγή τέλειων ανθέων και το ποσοστό της καρπόδεσης. Έλλειψη νερού στην άνθηση προκαλεί μείωση του αριθμού ανθοταξιών, παραγωγή ατελών ανθέων, ανθόρροια και μείωση του ποσοστού καρπόδεσης και καρπόπτωση. Η υπερβολική άρδευση κατά την διάρκεια της άνθησης μπορεί να προκαλέσει έλλειψη αζώτου λόγω έκπλυσης, με αποτέλεσμα την πτώση των ανθέων.
Κατά τις περιόδους της έλλειψης νερού τα φύλλα απορροφούν νερό από τους καρπούς και οι υπό ανάπτυξη καρποί με αύξηση των κυττάρων εμφανίζουν συμπτώματα έλλειψης νερού, συρρίκνωση της σάρκας, το τέλος του καλοκαιριού. Οι καρποί μπορεί και να πέσουν, εάν η έλλειψη νερού είναι έντονη και διαρκής. Αν η έλλειψη νερού δεν είναι έντονη, η συρρίκνωση των καρπών είναι αναστρέψιμη μετά την βροχή ή την άρδευση.
Επίδραση της άρδευσης στην παραγωγή
Η άρδευση αυξάνει την παραγωγή ελαιολάδου ανά δένδρο μέχρι και 70 % (Μ.Ο. 30-58%), ανάλογα με τον τύπο του εδάφους και την κατάσταση του φυτού. Η αύξηση της παραγωγής οφείλεται κυρίως στην αύξηση του αριθμού καρπών ανά φυτό και λιγότερο στο μέγεθος των καρπών (αυξάνεται κυρίως στα δέντρα με μικρή ή μέση παραγωγή) και την ελαιοπεριεκτικότητα του καρπού (μειώνεται κατά 0-10%). Αντίθετα καθυστερεί την ωρίμανση (η αλλαγή χρώματος είναι βαθμιαία) και η υψηλή ελαιοπεριεκτικότητα επιτυγχάνεται αργότερα. Η άρδευση πρέπει να σταματά τον Οκτώβρη (αρχές) για να υπάρχει μία περίοδος για την ωρίμανση του καρπού.
Εμφάνιση των καρπών ελιάς αρχές Νοεμβρίου σε α) αρδευόμενο (αριστερά) και β) ξηρικό ελαιώνα (δεξιά). Όσον αφορά την ποιότητα του παραγόμενου ελαιολάδου η άρδευση αυξάνει το ελαϊκό οξύ και μειώνει τα ακόρεστα οξέα (λινελαϊκό και λινολενικό), ενώ δεν επηρεάζεται η περιεκτικότητα σε κεκορεσμένα λιπαρά οξέα. Επίσης, η μη ορθολογική άρδευση μειώνει τις πολυφαινόλες χωρίς να επηρεάζεται σημαντικά η ποιότητα του λαδιού τόσο στα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά όσο και στην διατήρηση της ποιότητας του. Επίσης δεν επηρεάζονται το Κ232, Κ270 και τα υπεροξείδια.
Ανάγκες σε νερό της ελιάς
Οι ανάγκες σε νερό της ελιάς ποικίλουν ανάλογα με την ποικιλία αλλά και το βλαστικό στάδιο. Οι επιτραπέζιες ποικιλίες απαιτούν μεγαλύτερες ποσότητες νερού από τις ελαιοποιήσιμες. Για τις ποικιλίες ελιάς ‘Καλαμών’ και ‘Αμφίσσης’ που αρδεύονται με σταγόνες ο συντελεστής υδατοκατανάλωσης Κp= 0,40–0,45 (350-450 m
3/στρέμμα) θεωρείται ότι καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες τους σε νερό. Για την ποικιλία ‘Κορωνέϊκη’ οι ανάγκες σε νερό άρδευσης για τις συνθήκες της Κρήτης κυμαίνονται από 200-280 m
3/στρέμμα (συντελεστής υδατοκατανάλωσης Κp= 0,3–0,4) σε συνθήκες πλήρους άρδευσης .
| Ανάγκες σε νερό άρδευσης της ελιάς (lt/φυτό ανά ημέρα) |
| Σκοπός καλ/γειας | Μήνες |
| ΜΑΙ | ΙΟΥΝ | ΙΟΥΛ | ΑΥΓ | ΣΕΠΤ | ΟΚΤ |
| Παραγωγή λαδιού | 30 - 60 | 40 - 50 | 50 - 60 | 50 - 60 | 40 - 60 | - |
| Βρώσιμη ελιά | 40 - 50 | 70 -80 | 80 - 100 | 80 - 100 | 60 - 70 | 50 - 60 |
Σχεδιασμός της άρδευσης
Η εφαρμογή της ‘ορθής αρδευτικής πρακτικής’ συμβάλει στην εξοικονόμηση νερού, την προστασία του περιβάλλοντος και την αύξηση της ποσότητας και ποιότητας της παραγωγής. Ο σχεδιασμός της άρδευσης μπορεί να βασίζεται σε μετρήσεις φυσιολογικών, εδαφικών και κλιματολογικών παραμέτρων. Η χρήση των φυσιολογικών παραμέτρων (υδατικό δυναμικό, αντίσταση στομάτων, κλπ) απαιτεί ειδικά όργανα, συνήθως πολύ ακριβά, και εξειδικευμένες γνώσεις. Συνιστάται ο προγραμματισμός της άρδευσης με βάση τα κλιματολογικά δεδομένα και κυρίως της εξάτμισης class A pan, που είναι συνήθως διαθέσιμη σε όλες τις κρατικές υπηρεσίες. Η εφαρμογή 4 αρδεύσεων το μήνα για τους μήνες Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο-Σεπτέμβριο είναι επιθυμητή.
Ωστόσο, υπάρχουν σήμερα στην αγορά με πολύ μικρό κόστος εργαλεία σχεδιασμού της άρδευσης (Sofware), που βοηθούν σημαντικά τους αγρότες να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα χρήσης του νερού, ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα τους περιβαλλοντικούς κινδύνους και συμβάλλοντας στην αειφορία του αγροτικού τομέα. Τα εργαλεία αυτά χρησιμοποιούν τα κλιματικά δεδομένα, τον τύπο του εδάφους, την καλλιέργεια, την διαθεσιμότητα και την ποιότητα του νερού και την μέθοδο άρδευσης για το υπολογισμό των αναγκών άρδευσης της ελιάς, ενώ η πληροφορία δίνεται στον αγρότη μέσω του διαδικτύου ή τηλεφωνικού μηνύματος (SMS) (άρδευση ακριβείας).
Σχηματική παράσταση σχεδιασμού της άρδευσης ακριβείας Σε περιόδους μειωμένης διαθεσιμότητας νερού μπορεί να εφαρμοσθεί στην ελιά η τεχνική της ελλειμματικής άρδευσης (DI). Είναι μια τεχνική βελτιστοποίησης της άρδευσης κατά την οποία ελιά υποβάλλεται σε κάποιο βαθμό έλλειψης νερού, χωρίς σημαντική μείωση της παραγωγής. Η ελεγχόμενη υδατική καταπόνηση συμβάλλει στην εξοικονόμηση νερού μέχρι και 30% και μειώνει τις απώλειες λόγω βαθιάς διήθησης ή επιφανειακής απορροής, συμβάλει στο έλεγχο της αλατότητας και μειώνει τις απώλειες λιπασμάτων και αγροχημικών. Η επιλογή ελλειμματικής άρδευσης προϋποθέτει την κατάλληλη γνώση της εξατμισοδιαπνοής της ελιάς, την αντίδραση της στην έλλειψη νερού, την γνώση των κρίσιμων σταδίων ανάπτυξης της ελιάς, τις οικονομικές επιπτώσεις της μείωσης της παραγωγής και τεχνολογική για υποστήριξη των τεχνικών εφαρμογής.
Μέθοδοι άρδευσης της ελιάς
Η εφαρμογή του νερού άρδευσης στην ελιά μπορεί να γίνει με διάφορες επιφανειακές μεθόδους, όπως οι λεκάνες και η κατάκλιση. Ωστόσο οι μέθοδοι αυτές απαιτούν μεγάλες παροχές νερού, που συνήθως δεν είναι διαθέσιμες, υψηλό κόστος εργατικών και μεγάλες απώλειες νερού κατά την εφαρμογή. Όταν εφαρμόζονται θα πρέπει να γίνονται 1-2 αρδεύσεις τους μήνες Ιούνιο-Ιούλιο-Αύγουστο-Σεπτέμβριο.
Η μέθοδος που σήμερα εφαρμόζεται κυρίως είναι η άρδευση με σταγόνες επειδή εξασφαλίζει οικονομία νερού, αξιοποιεί τις μικρές παροχές, εφαρμόζεται σε επικλινή εδάφη και δημιουργεί καλύτερες συνθήκες απορρόφησης νερού από το φυτό. Οι στόχοι της άρδευσης με σταγόνες είναι ή εφαρμογή νερού άμεσα στο ριζικό σύστημα κάτω από συνθήκες υψηλής διαθεσιμότητας, η αποφυγή των απωλειών νερού κατά τη διάρκεια ή μετά από την εφαρμογή της άρδευσης και η μείωση του κόστους εφαρμογής του νερού (μειωμένα εργατικά).
Επιπλέον η δυνατότητα εφαρμογής των λιπασμάτων μέσω του συστήματος (υδρολίπανση) εξασφαλίζει την ακριβή ποσότητα εφαρμογής του λιπάσματος στο ριζικό σύστημα, τις βέλτιστες συνθήκες εφαρμογής των λιπασμάτων, την υψηλή αποτελεσματικότητα λίπανσης, την ευελιξία στον χρόνο εφαρμογής του λιπάσματος και την προστασία του περιβάλλοντος (φιλική μέθοδος).
Άρδευση της ελιάς με σταγόνες
Ποιότητα νερού άρδευσης
Η ελιά θεωρείται ως μέσης ανθεκτικότητας φυτό στην αλατότητα. Η παραγωγή της μειώνεται κατά 50% όταν αρδεύεται με νερό ηλεκτρικής αγωγιμότητας (EC) 5-6 dS/m, ενώ η μείωση είναι 100% όταν η Ece του εκχυλίσματος κορεσμού είναι 14,0 dS/m. Ωστόσο η ελιά, μπορεί να αντέξει και υψηλότερες συγκεντρώσεις υπό την προϋπόθεση ότι το NaCl αποτελεί μικρό ποσοστό του συνόλου των διαλυτών αλάτων στο νερό άρδευσης. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει το νερό για την άρδευση της ελιάς
Χαρακτηριστικά του νερού για την άρδευση της ελιάς.
| Πρόβλημα | Κανένα | Αυξημένο | Σοβαρό |
| Αλατότητα: |
| ECw (dS/m) | < 2,5 | 2,5-5,5 | >5.5 |
| Τοξικότητα ιόντων: |
| Νάτριο (meq/l) | 0.25 | 0.3-1.0 | >1.2 |
| Χλώριο (meq/l) | 0.35 | 0.4-1.5 | >1.8 |
| Βόριο (meq/l) | 1-2 | 1-3 | >3 |
Μια δυναμική και αποτελεσματική από πλευράς κόστους λύση για την παροχή αρδευτικού νερού σε ελαιοπαραγωγικές περιοχές είναι η χρησιμοποίηση των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων (ΕΥΑ), τα οποία περιέχουν μεταξύ άλλων απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία για την ανάπτυξη και καλή παραγωγή των φυτών, όπως άζωτο, φώσφορο και κάλιο. Πειράματα που έγιναν με διάφορες ποικιλίες συγκρίνοντας την άρδευση με νερό καλής ποιότητας και με ΕΥΑ απέδειξαν ότι δεν υπάρχει καμία αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη και την παραγωγικότητα της ελιάς (παραγωγή καρπών και ποσότητα ελαιολάδου). Επιπλέον, όλα τα ελαιόλαδα που παράχθηκαν με άρδευση με ΕΥΑ ανήκουν στην εμπορική κατηγορία ‘έξτρα παρθένο ελαιόλαδο’, όσον αφορά και την οργανοληπτική τους αξιολόγηση. Τέλος, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα υγιεινής τόσο για το έδαφος όσο και για τα παραγόμενα προϊόντα (ελαιόλαδο και ελιές) σε ελαιώνες που αρδεύονται με ΕΥΑ, αφού δεν έχει καταγραφεί καμιά μικροβιακή μόλυνση στους καρπούς που συγκομίζονται απευθείας από το δέντρο.
Η αξιοποίηση των ΕΥΑ για την άρδευση της ελιάς εφαρμόζεται σε πολλές μεσογειακές χώρες, όπως την Ιταλία, την Τυνησία, την Ισπανία, το Ισραήλ, το Μαρόκο, κ.λ.π. Ωστόσο, η χρήση των ΕΥΑ για άρδευση απαιτεί συνεχή και μακροπρόθεσμη αξιολόγηση της παραγωγής της ελιάς αλλά και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουν τα επεξεργασμένα υγρά απόβλητα για την άρδευση της ελιάς.
| Παράμετρος | Προτεινόμενες τιμές |
| PH | 6 – 9 |
| Ηλεκτρική αγωγιμότητα (EC) | <3,0 dS/m |
| Αιωρούμενα στερεά | <30 mg/l |
| BOD | <35 mg/l |
| Κολοβακτηρίδια | <200/100 ml |
| Υπόλειμμα χλωρίου | >1mg/l |
| Νηματώδεις | <1/l |
Αντοχή των ποικιλιών στην αλατότητα
Υπάρχουν σοβαρές γενοτυπικές διαφορές μεταξύ των ποικιλιών όσο αφορά την αντοχή στην αλατότητα Η ανθεκτικότητα των κυριοτέρων ελληνικών και ξένων ποικιλιών ελιάς στην αλατότητα δίδεται στον παρακάτω πίνακα. Μεταξύ των άλλων (ηλικία δέντρων, ποικιλία, κλπ) και το είδος των αλάτων που περιέχονται στο νερό άρδευσης έχει σχέση με τις αρνητικές επιδράσεις στην ελιά. Τυπικά συμπτώματα τοξικότητας από άλατα στην ελιά είναι η ξήρανση τη άκρης των φύλλων, η πτώση των φύλλων και η ξήρανση της άκρης των νεαρών βλαστών, ενώ παρατεταμένη χρήση νερού υψηλής αλατότητας μπορεί να προκαλέσει τη ξήρανση του φυτού.
| Αντοχή των ελληνικών ποικιλιών ελιάς στην αλατότητα |
| Ευαίσθητες | Μέσης ανθεκτικότητας | Ανθεκτικές |
| Θρουμπολιά | Κορωνέϊκη | Καλαμών |
| Χονδρολιά Χαλκιδικής | Μαστοειδής | Λιανολιά Κερκύρας |
| Αγουρομανάκι | Αμφίσσης | Μεγαρίτικη |
| | Βαλανολιά | Κοθρέϊκη |
| | Αδραμιτίνη | |
Βιβλιογραφία
- ‘Ελαιοκομία – Άρδευση και υδατικές σχέσεις της ελιάς’, 2005. Ιωαν. Ν. Θεριός, Εκδόσεις Γαρταγάνη, Θεσσαλονίκη, σελ. 225-242,
- Επίδραση της αλατότητας από NaCl σε 12 ποικιλίες ελιάς. Χαρτζουλάκης Κ., Λουπασάκη Μ., Μπερτάκη Μ., 2008. Ελιά & Ελαιόλαδο 60: 50-51.
- ‘Η άρδευση των καλλιεργειών –Ελιά’, 2019, Κων. Στ. Χαρτζουλάκης, Εκδόσεις ΑΓΡΟΤΥΠΟΣ, Αθήνα, σελ. 291-304.
- Crop yield response to water. 2012. Steduto P., Hsiao T.C., Fereres E., Raes D., IRRIGATION AND DRAINAGE PAPER 66, FAO, Rome
- Η άρδευση της ελιάς – Επιδράσεις στην ανάπτυξη, φυσιολογία, παραγωγή και ποιότητα ελαιολάδου, 2007. Κ. Σ. Χαρτζουλάκης. Πρακτικά 22ου Συνεδρίου ΕΕΕΟ, 2007, Τόμος 12, Τεύχος Α΄.
Δήμος Κισσάμου
Ενημέρωση για την Διαχείριση Εδάφους και Αρδευτικού Νερού σε Ελαιώνες