Στη Μεσογειακή ζώνη οι καλλιεργούμενες ποικιλίες της αμπέλου, συχνά και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του θέρους, εκτίθενται σε συνθήκες έλλειψης νερού εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών, του υψηλού ρυθμού διαπνοής και της ανεπάρκειας νερού στο έδαφος. Αποτέλεσμα της έλλειψης επαρκούς υγρασίας είναι η μειωμένη βλαστική ανάπτυξη, η μείωση της παραγωγής σταφυλιών, η ποιοτική υποβάθμιση του παραγόμενου προϊόντος και τελικά την μείωση του οικονομικού αποτελέσματος της αμπελοκαλλιέργειας.
Αν και το αμπέλι θεωρείται φυτό που προσαρμόζεται σε ξηρά και θερμά εδάφη, για την παραγωγή σταφυλιών ποιότητας και σε ικανοποιητικές ποσότητες, είναι αναγκαία η άρδευση του, ιδιαίτερα στα ευαίσθητα στάδια της ανάπτυξης, της βλάστησης και της παραγωγής. Υπολογίζεται ότι για την παραγωγή ενός κιλού ξηρής ουσίας από το πρέμνο απαιτούνται περίπου 500-700 λίτρα νερού.
Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες αμπελιού προσλαμβάνουν σχεδόν το 100% του αναγκαίου νερού από τα επιφανειακά 0-60 cm του εδάφους, συνεπώς κατά την άρδευση δεν πρέπει να εφοδιάζουμε το αμπέλι με νερό σε μεγαλύτερο βάθος από 90 cm αφού το βάθος του ενεργού του ριζοστρώματος φτάνει τα 60-80 cm.
Ετήσιος κύκλος ανάπτυξης και παραγωγής της αμπέλου.
Ο ετήσιος κύκλος ανάπτυξης της αμπέλου περιλαμβάνει μια βλαστική και μια αναπαραγωγική φάση με πέντε στάδια ανάπτυξης, που είναι από το άνοιγμα των οφθαλμών μέχρι την ανθοφορία, από την ανθοφορία μέχρι την καρπόδεση, από την καρπόδεση μέχρι το γυάλισμα της ράγας, από το γυάλισμα της ράγας μέχρι τη συγκομιδή, και από τη συγκομιδή μέχρι την πτώση των φύλλων. Η άμπελος είναι σε λήθαργο από το Νοέμβριο μέχρι τις αρχές Μαρτίου. Ο κύκλος ανάπτυξης από την ράγα μέχρι την συγκομιδή εκτείνεται σε δύο χρόνια, με τις καταβολές των οφθαλμών να δημιουργούνται κατά το 1ο έτος και η συγκομιδή το 2ο έτος. Το πιο σημαντικό στάδιο που καθορίζει την παραγωγή είναι η δημιουργία των καταβολών και η διαφοροποίηση τους σε ανθικές, που αρχίζει περίπου 18 μήνες πριν από τη συγκομιδή. Η ανάπτυξη των ανθοφόρων οφθαλμών και το άνοιγμά τους είναι σημαντικά γεγονότα που επηρεάζουν την παραγωγή, και ακολουθούν η ανθοφορία και η καρπόδεση, όπου ένα ποσοστό των ανθέων θα γονιμοποιηθεί με επιτυχία και θα γίνουν ράγες.
Βλαστική ανάπτυξη, έκπτυξη οφθαλμών μέχρι άνθηση
Κατά την έκπτυξη των οφθαλμών-ανθοφορία, περίοδος κατά την οποία υπάρχει έντονη βλαστική ανάπτυξη (καθορίζει το φύλλωμα για όλη τη βλαστική περίοδο) αλλά και αύξηση των ταξιανθιών, απαιτείται επάρκεια νερού. Έλλειψη νερού κατά την έναρξη της βλάστησης μέχρι και την άνθηση προκαλεί επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης των βλαστών, ανωμαλίες κατά τον σχηματισμό των ανθέων (ανθήρες και ωοθήκες, στειρότητα γύρης), μικρή ανάπτυξη ταξιανθιών, ανθόρροια και φτωχό σχηματισμό ανθικών καταβολών. Για τις συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μας η άρδευση της αμπέλου είναι σπάνια γιατί οι ανάγκες σε νερό καλύπτονται από τις βροχοπτώσεις. Οι απαιτήσεις των πρέμνων σε νερό την περίοδο αυτή είναι 5-10 % των ετήσιων αναγκών.
Πορεία ανάπτυξης και παραγωγής του αμπελιού
Άνθηση μέχρι καρπόδεση
Η άνθηση και η καρπόδεση είναι τα πιο ευαίσθητα στάδια στο νερό. Η έλλειψη νερού μπορεί να προκαλέσει κακή καρπόδεση (ανθόρροια), μικρορραγία αλλά και περιορισμένες ανθικές καταβολές. Αν κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας υπάρχει παρατεταμένη έλλειψη νερού, τα τσαμπιά μπορεί να αφυδατωθούν πλήρως, με αποτέλεσμα την πλήρη απώλεια της παραγωγής. Κατά τη διάρκεια καρπόδεσης, υψηλά επίπεδα έλλειψης νερού μπορεί να μειώσει την παραγωγή μέχρι και 50% με πτώση η/και μη κανονική ανάπτυξης των ραγών. Σε περιοχές που οι βροχοπτώσεις ήταν χαμηλές, είναι απαραίτητη μια άρδευση πριν την έναρξη της άνθησης. Οι απαιτήσεις των πρέμνων από την άνθηση μέχρι την καρπόδεση είναι περίπου 10-15% των ετήσιων αναγκών σε νερό.
Καρπόδεση μέχρι γυάλισμα
Κατά την καρπόδεση-περκασμό, γίνεται η ολοκλήρωση της αύξησης του φυλλώματος και η 1η φάση αύξηση της ράγας (πράσινη ράγα). Η περίοδος αυτή, που στη χώρα μας χαρακτηρίζεται από ταχεία αύξηση θερμοκρασιών και πτώση της ατμοσφαιρικής υγρασίας, σηματοδοτεί μια ραγδαία αύξηση των υδατικών αναγκών των πρέμνων. Η συνεχιζόμενη βλαστική αύξηση και η πρώτη φάση ανάπτυξης των ραγών απαιτούν αρκετή ποσότητα νερού. Επομένως, η εφαρμογή άρδευσης την περίοδο αυτή έχει έντονη επίδραση στην ισορροπία βλάστησης-παραγωγής. Έλλειψη υγρασίας κατά την καρπόδεση και την ανάπτυξη ραγών μπορεί να μειώσει την καρπόδεση και να προκαλέσει μικροραγία. Η μείωση της παραγωγής μπορεί να φτάσει μέχρι 40%, κυρίως λόγω της μείωσης στο μέγεθος της ράγας. Η κάλυψη των αναγκών των πρέμνων σε νερό από την καρπόδεση μέχρι τα πρώτα στάδια ανάπτυξης των ραγών είναι καθοριστική για την παραγωγή σταφυλιών. Οι υδατικές απαιτήσεις των πρέμνων από την καρπόδεση μέχρι το γυάλισμα φτάνουν στο 50-60% των ετήσιων αναγκών..
Γυάλισμα μέχρι τη συγκομιδή
Κατά τον περκασμό-τρύγο, το πρέμνο μπορεί να αντέξει μειωμένη υγρασία εδάφους κατά την ωρίμανση (μερική ξήρανση φυλλώματος). Η συγκέντρωση των διαλυτών στερεών στις ράγες αυξάνεται κυρίως μετά το γυάλισμα σε μια περίοδο τεσσάρων έως έξι εβδομάδων. Η μεγιστοποίηση όμως της παραγωγής σακχάρων και δευτερογενών μεταβολιτών (φωτοσύνθεση) απαιτεί την εξασφάλιση ενός επαρκούς επιπέδου υγρασίας. Ωστόσο, υψηλά επίπεδα έλλειψης νερού κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου θα μειώσει σημαντικά τη συγκέντρωση διαλυτών στερεών (° Brix) κατά τη συγκομιδή. Από την έναρξη της ωρίμανσης μέχρι και την πλήρη ωρίμανση η έλλειψη νερού δεν επηρεάζει την αύξηση των ραγών, παρατηρούνται όμως συμπτώματα πτώσης των φύλλων της βάσης του βλαστού και μάρανσης. Απαιτείται όμως ιδιαίτερη προσοχή στη άρδευση επειδή μπορεί να προκληθεί σχίσιμο των ραγών μετά από μια απότομη άρδευση και στη συνέχεια προσβολή από βοτρύτη. Οι απαιτήσεις των πρέμνων αυτή την περίοδο είναι περίπου 15-20% των ετήσιων αναγκών.
Συγκομιδή μέχρι εκβλάστηση
Η σημαντική έλλειψη νερού στο έδαφος μετά την συγκομιδή μέχρι την άνοιξη περιορίζει την εκβλάστηση των οφθαλμών και αριθμό τους. Αυτό οφείλεται στην μειωμένη συσσώρευση των αποθηκευμένων υδατανθράκων. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η ικανοποιητική υγρασία για την εξασφαλισθεί η ξυλοποίηση των κληματίδων. Σε εδάφη με μικρή υδατοϊκανότητα ή σε περιοχές με υψηλές θερμοκρασίες κατά τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο είναι απαραίτητη η συνέχιση της άρδευσης μετά τον τρύγο για τη συντήρηση της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας των φύλλων. Αποσκοπεί στην εξασφάλιση της δεύτερης περιόδου αύξησης των ριζών και στην αποταμίευση υδατανθράκων και αζώτου στο ξύλο, λειτουργία που αυξάνει την αντοχή των πρέμνων στο χειμερινό ψύχος και συντελεί στην ομαλή διεξαγωγή της εκβλάστησης την επόμενη άνοιξη. Μετά τον τρυγητό είναι απαραίτητη η άρδευση στις πρώιμες ποικιλίες, ιδιαίτερα αν δεν βρέξει. Οι απαιτήσεις των πρέμνων σε υγρασία κατά την περίοδο αυτή κυμαίνονται από 5-12% των ετήσιων αναγκών τους.
Συμπτώματα της έλλειψης νερού
Ένα από τα πρώτα σημάδια της έλλειψης νερού είναι η αλλαγή στην εμφάνιση των πρέμνων. Γρήγορα η αυξανόμενη κορυφή του βλαστού γίνεται μαλακή με κιτρινωπό ή κοκκινωπό πράσινο χρώμα. Αν μεγάλο τμήμα του εδάφους είναι ξηρό, επιβραδύνεται ο ρυθμός ανάπτυξης των βλαστών και η αυξανόμενη κορυφή σταδιακά γίνεται πιο γκριζοπράσινη, όπως τα ώριμα φύλλα. Η ξήρανση των ελίκων και η αποκόλληση είναι επίσης ένας δείκτης της έναρξης έλλειψης νερού στο αμπέλι. Όσο αυξάνεται η έλλειψη νερού τα φύλλα φαίνονται μαραμένα, ιδιαίτερα κατά το μεσημέρι. Σε συνθήκες έντονης και παρατεταμένης έλλειψης νερού τα φύλλα συστρέφονται, παίρνουν καφέ χρώμα και κατά περίπτωση πέφτουν. Σε αμπελώνες που βρίσκονται σε σοβαρή έλλειψη νερού αρχίζει η αποφύλλωση, εκθέτοντας περισσότερα σταφύλια στον ήλιο, που ήταν σκιασμένα από φύλλωμα. Ανάλογα με τη διάρκεια και την ένταση της έλλειψης νερού, οι ράγες πιθανόν δεν φτάνουν το πλήρες μέγεθος. Τα σταφύλια που είναι εκτεθειμένα στον ήλιο έχουν εγκαύματα και σταφιδιάζουν. Συμπτώματα έλλειψης στοιχείων μπορεί συχνά να εμφανιστούν σε συνθήκες παρατεταμένης έλλειψης νερού λόγω αδυναμίας των πρέμνων να απορροφήσουν τα θρεπτικά στοιχεία από το έδαφος.
Aνθεκτικές ποικιλίες της αμπέλου στην ξηρασία είναι το Λημνιό, το Ξυνόμαυρο, το Καρινιάν, το Καμπερνέ, Σονβινιόν το λευκό, το Σαβατιανό κλπ σε και από τα υποκείμενα κατά σειρά το 1103 Ρ, το 140 R, το 110 Ru.
Υδατικές απαιτήσεις και επίδραση στην παραγωγή
Η παραγωγή και η ποιότητα κατά τη συγκομιδή της αμπέλου εξαρτώνται από το πότε εφαρμόζεται η άρδευση σε σχέση με το στάδιο ανάπτυξης της ράγας. Η ποσότητα νερού που απαιτείται στα διάφορα στάδια ανάπτυξης της αμπέλου εξαρτάται από την ποικιλία, την αλληλεπίδραση εμβολίου-υποκειμένου, το κλίμα (βροχή και εξάτμιση), τον τύπο και το βάθος του εδάφους και το ύψος της παραγωγής.
Τα υψηλά σχήματα διαμόρφωσης και αμπέλια με μεγάλες στρεμματικές αποδόσεις είναι πιο απαιτητικά σε νερό. Οι κλιματικές παράμετροι που καθορίζουν τις ανάγκες του αμπελιού σε νερό είναι η θερμοκρασία, η σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας και η βροχόπτωση. Όσον αφορά στη συχνότητα άρδευσης, αυτή εξαρτάται από τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους, την παροχή νερού του αρδευτικού συστήματος και την εξατμισοδιαπνοή. Αμπελώνες σε βαθιά γόνιμα εδάφη μπορούν να συμπεριφέρονται καλά και με λιγότερα ποτίσματα. Τα κρίσιμα βλαστικά στάδια των πρέμνων είναι εκείνα από την καρπόδεση μέχρι το γυάλισμα των σταφυλιών και θα πρέπει να γίνονται τουλάχιστον 2-3 αρδεύσεις το συγκεκριμένο διάστημα.
Το ύψος των υδατικών απαιτήσεων της αμπέλου ποικίλει ανάλογα με τη χρήση, την ποικιλία αλλά και το βλαστικό στάδιο. Οι επιτραπέζιες ποικιλίες αμπέλου απαιτούν μεγαλύτερες ποσότητες νερού από τις οινοποιήσιμες. Για τις συνθήκες της Κρήτης οι ανάγκες σε νερό για τις οινοποιήσιμες ποικιλίες, που αρδεύονται με σταγόνες, κυμαίνονται από 170-230 m3/στρέμμα και για τις επιτραπέζιες ποικιλίες από 300-370 m3/στρέμμα.
Στις κόκκινες ποικιλίες η έλλειψη νερού γενικά αυξάνει τη συγκέντρωση των φαινολικών ενώσεων, αλλά έχει διαφορετική επίδραση στις μεμονωμένες ομάδες φαινολών, ανάλογα με το χρόνο εφαρμογής και της ένταση της έλλειψης νερού. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η συγκέντρωση ανθοκυανών αυξάνεται με την στην έλλειψη νερού μετά το γυάλισμα, αλλά λιγότερο πριν το γυάλισμα. Εκτός από τις φαινολικές ενώσεις, άρωμα χαρακτηριστικά μπορεί επίσης να είναι που επηρεάζονται.
Σχεδιασμός και μέθοδοι άρδευσης
Η εφαρμογή του νερού άρδευσης στην άμπελο σήμερα γίνεται με άρδευση με σταγόνες επειδή εξασφαλίζει οικονομία νερού, αξιοποιεί τις μικρές παροχές, εφαρμόζεται σε επικλινή εδάφη και δημιουργεί καλύτερες συνθήκες απορρόφησης νερού από το φυτό.
Σήμερα, η γεωργία ακριβείας χρησιμοποιεί υψηλή τεχνολογία στον αγρό, παρέχοντας στους παραγωγούς τη δυνατότητα μετρήσεων με μεγάλη ακρίβεια σχετικά με τις ανάγκες σε νερό κάθε ενός από τα πρέμνα που βρίσκονται στον αμπελώνα.
Σε περιόδους μειωμένης διαθεσιμότητας νερού μπορεί να εφαρμοσθεί στην άμπελο η τεχνική της ελλειμματικής άρδευσης (DI). Η ελεγχόμενη ελλειμματική άρδευση (RDI) στις οινοποιήσιμες ποικιλίες μπορεί να εφαρμοσθεί τόσο από την ανάπτυξη της ράγας μέχρι το γυάλισμα, όσο και από το γυάλισμα μέχρι την συγκομιδή, ή και στις δύο περιόδους. Η επιλογή της περιόδου εφαρμογής της RDI εξαρτάται από τους στόχους του αμπελουργού.
Άρδευση με σταγόνες σύγχρονου αμπελώνα
Ποιότητα του νερού άρδευσης
Η άμπελος θεωρείται ως μέσης ευαισθησίας φυτό στην αλατότητα με βάση τα συμπτώματα τοξικότητας στα φύλλα και την επίδρασή της στην παραγωγή. Σύμφωνα με τους Maas and Hoffman (1977) η παραγωγή της αμπέλου μειώνεται όταν η ηλεκτρική αγωγιμότητα στο εκχύλισμα κορεσμού του εδάφους (ECe) είναι μεγαλύτερη 1,5 dS/m. Η παραγωγή μειώνεται κατά 9.6% για αύξηση της ECe κατά 1 dS/m. Η μείωση της παραγωγής στα αυτόριζα φυτά της ποικ. ‘Σουλτανίνα’ άρχιζε όταν η ECe ήταν 2.1 - 2.3 dS/m, ενώ στην στην ‘Σουλτανίνα’ στο υποκείμενο Ramsey η μείωση άρχιζε στα 3.3 - 3.8 dS/m). Για την ‘Σουλτανίνα’ σε 1103 Paulsen η μείωση της παραγωγής άρχιζε όταν η ECe ήταν 1.8 dS/m. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει το νερό για την άρδευση της αμπέλου.
Χαρακτηριστικά του νερού για την άρδευση της αμπέλου.
| Πρόβλημα | Κανένα | Αυξημένο | Σοβαρό |
| Αλατότητα: |
| ECw (dS/m) | <1,0 | 1,0-2,7 | >2.7 |
| Τοξικότητα ιόντων: |
| Νάτριο (meq/l) | <20 | - | - |
| Χλώριο (meq/l) | <4 | 4-15 | >15 |
| Βόριο (meq/l) | <1 | 1-3 | >3 |
| HCO3 | <1,5 | 1,5-7,5 | >7,5 |
Μια δυναμική και αποτελεσματική από πλευράς κόστους λύση για την παροχή αρδευτικού νερού σε περιοχές καλλιέργειας της αμπέλου είναι η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων, τα οποία περιέχουν μεταξύ άλλων απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία για την ανάπτυξη και καλή παραγωγή των φυτών, όπως άζωτο, φώσφορο και κάλιο. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορετικές αντιδράσεις ανάλογα με το υποκείμενο και την ποικιλία.
Υπάρχουν σοβαρές γενοτυπικές διαφορές μεταξύ των ποικιλιών και των υποκειμένων όσο αφορά την αντοχή στην αλατότητα. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που πιθανόν συμβάλουν στην αντοχή της αμπέλου στην αλατότητα, αλλά κυριότεροι είναι η ζωηρότητα του υποκειμένου και η ικανότητα αποκλεισμού (περιορισμός της απορρόφησης και/η μεταφοράς στο υπέργειο τμήμα) των αλάτων. Τα αυτόριζα φυτά Σουλτανίνας προσαρμόζονται καλλίτερα σε υψηλά επίπεδα αλατότητας από αυτά που είναι εμβολιασμένα στα υποκείμενα 1103P, 140Ru, 110R, SO4 and 41B
Τα αμπέλια που αρδεύονται με καταιονισμό μπορεί να είναι πιο ευαίσθητα στο Na+ και Cl‐ από αυτά που αρδεύονται με επιφανειακές μεθόδους, γιατί τα άλατα απορροφώνται εύκολα από τα φύλλα και δεν επωφελούνται από την επιλεκτική συγκράτηση τους από τα υποκείμενα.
Η μέγιστη επιτρεπόμενη συγκέντρωση Cl για το αμπέλι εξαρτάται από την ποικιλία και το υποκείμενο που χρησιμοποιείται. Για τις ευαίσθητες ποικιλίες του αμπελιού (π.χ. Black Rose and Cardinal) η μέγιστη επιτρεπόμενη συγκέντρωση Cl στο νερό άρδευσης είναι 7.4 meq/l, ενώ στη Σουλτανίνα μπορεί να φτάσει στα 14,8 meq/l.
Η αντοχή του αμπελιού στο Na ποικίλει σημαντικά μεταξύ των υποκειμένων, αλλά εξαρτάται και από την επάρκεια του Ca.
Το αμπέλι είναι πολύ ευαίσθητο στο Β του νερού άρδευσης και μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα τοξικότητας στα φύλλα και τους αναπτυσσόμενους βλαστούς εάν η συγκέντρωση του υπερβαίνει συγκεκριμένα.
Βιβλιογραφία
- Άρδευση αμπελώνων,1988. Αγγελάκης Α.Ν., Παρανυχιανάκης Ν., Στο ‘Η αμπελουργία στην Κρήτη-Προβλήματα και προοπτικές’. 1998. Ρουμπελάκη-Αγγελάκη Κ., Περιφέρεια Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης, σελ. 247-275.
- ‘Η άρδευση των καλλιεργειών – Αμπέλι’, 2019, Κων. Στ. Χαρτζουλάκης, Εκδόσεις ΑΓΡΟΤΥΠΟΣ, Αθήνα, σελ. 275-289.
- Crop yield response to water. 2012. Steduto P., Hsiao T.C., Fereres E., Raes D., IRRIGATION AND DRAINAGE PAPER 66, FAO, Rome
- Paranychianakis N.V, Chartzoulakis K.S., Angelakis A.N., 2004. Influence of rootstock, irrigation level and recycled water on water relations and leaf gas exchange of Soultanina grapevines. J. Exp. Envir. Bot. 52(2): 185-198.
Δήμος Κισσάμου
Ενημέρωση για την Διαχείριση Εδάφους και Αρδευτικού Νερού σε Ελαιώνες